संत ज्ञानेश्वर महाराज यांची जयंती ही महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आणि पवित्र उत्सव आहे. संत ज्ञानेश्वर, ज्यांना माऊली म्हणूनही संबोधले जाते, हे तेराव्या शतकातील महान संत, कवी, तत्त्वज्ञ आणि योगी होते. त्यांचा जन्म आणि कार्य यांनी मराठी साहित्य, भक्ती परंपरा आणि सामाजिक समतेच्या क्षेत्रात क्रांतीकारी बदल घडवून आणले. खाली संत ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या जयंतीबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे:
संत ज्ञानेश्वर महाराज यांचा जन्म आणि जयंती
जन्म तारीख आणि ठिकाण: संत ज्ञानेश्वर यांचा जन्म शके ११९७ (इ.स. १२७५), श्रावण कृष्ण अष्टमीला, औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यातील आपेगाव येथे गोदावरी नदीच्या काठावर झाला. संत ज्ञानेश्वर यांची जयंती दरवर्षी श्रावण कृष्ण अष्टमीला साजरी केली जाते. ही तिथी त्यांच्या जन्मदिनाचे स्मरण म्हणून पवित्र मानली जाते. २०२५ मध्ये, ७५०वी जयंती विशेष उत्साहाने साजरी झाली, ज्यामध्ये आळंदी येथे मोठ्या प्रमाणात धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले गेले. आळंदी आणि पंढरपूर येथे भक्तीमय वातावरणात कीर्तन, भजन, आणि प्रवचने आयोजित केली गेली.
संत ज्ञानेश्वर यांचे जीवन आणि पार्श्वभूमी
संत ज्ञानेश्वर यांचे वडील विठ्ठलपंत कुलकर्णी हे संस्कृत विद्वान आणि धार्मिक व्यक्तिमत्त्व होते, तर त्यांची आई रुक्मिणीबाई यांनी मुलांना उत्तम संस्कार दिले. त्यांना निवृत्तिनाथ (थोरले भाऊ), सोपानदेव आणि मुक्ताबाई ही तीन भावंडे होती. विठ्ठलपंतांनी विवाहित असताना संन्यास घेतला आणि नंतर गुरूंच्या आदेशानुसार गृहस्थाश्रम स्वीकारला. यामुळे त्यांच्या कुटुंबाला ब्राह्मण समाजाने बहिष्कृत केले. या सामाजिक तिरस्कारामुळे ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. त्यांच्या पालकांनी प्रायश्चित्त म्हणून जलसमाधी घेतली, परंतु त्यानंतरही समाजाने त्यांना स्वीकारले नाही. निवृत्तिनाथ यांनी गहिनीनाथांकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा घेतली आणि त्यांनी ज्ञानेश्वरांना मार्गदर्शन केले. ज्ञानेश्वरांनी निवृत्तिनाथांना गुरू मानले आणि वेद, उपनिषदे, भगवद्गीता यांचा सखोल अभ्यास केला.
संत ज्ञानेश्वर यांचे कार्य
संत ज्ञानेश्वर यांनी आपल्या अल्प आयुष्यात (इ.स. १२७५-१२९६) मराठी साहित्य आणि भक्ती परंपरेला अमर असे योगदान दिले. त्यांचे कार्य खालीलप्रमाणे आहे:
१. साहित्यिक योगदान: ज्ञानेश्वरी (भावार्थ दीपिका): वयाच्या अवघ्या १५व्या वर्षी, नेवासे येथे, संत ज्ञानेश्वरांनी भगवद्गीतेवर मराठी भाषेत ‘भावार्थ दीपिका’ अर्थात ज्ञानेश्वरी लिहिली. हा ग्रंथ मराठी साहित्यातील पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो. यात गीतेचे गहन तत्त्वज्ञान सामान्य माणसाला समजेल अशा ओवी स्वरूपात मांडले आहे. हा ग्रंथ अद्वैत वेदांत आणि आत्मानुभवावर आधारित आहे. यात निर्गुण आणि सगुण भक्तीचा समन्वय दिसतो. योगी चांगदेव यांचा अहंकार दूर करण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी ६५ ओव्या असलेले पत्र लिहिले, जे अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे सुंदर विवेचन करते. हरिपाठात २७ अभंगांद्वारे ‘रामकृष्णहरी’ मंत्राचे महत्त्व आणि नामस्मरणाची श्रेष्ठता सांगितली आहे.
२. वारकरी संप्रदायाची स्थापना: संत ज्ञानेश्वरांनी विठोबा भक्तीवर आधारित वारकरी संप्रदायाची पायाभरणी केली. त्यांनी भक्तीचा मार्ग सर्वसामान्यांसाठी खुला केला आणि जात, लिंग, शिक्षण यांवर आधारित भेदभाव नष्ट करून समतेचा संदेश दिला. पंढरपूर येथील विठोबा दर्शनासाठी दरवर्षी होणारी पालखी वारी ही त्यांच्या कार्याचा जिवंत वारसा आहे.
३. चमत्कार: ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, जे त्यांच्या आध्यात्मिक सामर्थ्याचे प्रतीक मानले जातात:
म्हशीला वेद म्हणवणे: पैठण येथे ब्राह्मणांनी त्यांची विद्वत्ता तपासण्यासाठी आव्हान दिले. ज्ञानेश्वरांनी म्हशीच्या तोंडातून वेदोच्चार करवून सर्वांना थक्क केले.
चालती भिंत: चांगदेव यांच्या अहंकाराला आवर घालण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी चालत्या भिंतीवर बसून प्रवास केला.
सच्चिदानंदाला जिवंत करणे: नेवासे येथे मृत व्यक्तीला त्यांनी स्पर्शाने जिवंत केले, जो नंतर ज्ञानेश्वरीचा लेखक बनला.
जयंती उत्सवाचे स्वरूप
ज्ञानेश्वर यांची जयंती आळंदी येथील त्यांच्या समाधी मंदिरात आणि पंढरपूर येथे मोठ्या भक्तिभावाने साजरी केली जाते. लाखो वारकरी भक्त या उत्सवात सहभागी होतात. ज्ञानेश्वरांच्या अभंगांचे सामूहिक गायन, हरिपाठाचे पठण आणि कीर्तने आयोजित केली जातात. जयंतीच्या वेळी पालखी सोहळ्याला विशेष महत्त्व असते. भक्त टाळ-मृदुंगाच्या गजरात विठोबाचे नामस्मरण करतात. ज्ञानेश्वरी आणि अमृतानुभव यांचे वाचन, प्रवचने आणि नाट्य-प्रदर्शन यांचे आयोजन केले जाते. काही ठिकाणी रक्तदान शिबिरे, अन्नदान, आणि सामाजिक कार्यांचे आयोजन केले जाते, जे ज्ञानेश्वरांच्या समतेच्या संदेशाशी सुसंगत आहे.
संत ज्ञानेश्वरांचा वारसा
ज्ञानेश्वरांनी जात-पात, लिंग आणि सामाजिक स्तर यांच्या पलीकडे जाऊन सर्वांना भक्तीचा मार्ग खुला केला. त्यांनी ‘पसायदान’ मधून विश्वकल्याणाची प्रार्थना केली, जी आजही सर्वांना प्रेरणा देते. ज्ञानेश्वरीमुळे मराठी भाषा आणि साहित्याला नवीन उंची प्राप्त झाली. त्यांच्या लेखनाने सामान्य माणसाला अध्यात्म समजावून सांगितले. संत एकनाथ, संत तुकाराम, आणि संत नामदेव यांसारख्या संतांनी ज्ञानेश्वरांच्या विचारांचा वारसा पुढे नेला.
विशेष उल्लेख: ७५०वी जयंती (२०२५)
२०२५ मध्ये संत ज्ञानेश्वर यांची ७५०वी जयंती विशेष उत्साहाने साजरी झाली. यानिमित्ताने आळंदी येथे सुवर्ण कलश पूजन, संकेतस्थळ उद्घाटन, आणि मोठ्या प्रमाणात धार्मिक कार्यक्रम आयोजित केले गेले. या उत्सवात ज्ञानेश्वरांच्या विचारांचा आणि कार्याचा गौरव करणारी व्याख्याने, प्रदर्शने आणि साहित्यिक चर्चा झाल्या.
संत ज्ञानेश्वरांचा संदेश
संत ज्ञानेश्वरांचा एक प्रसिद्ध अभंग आहे:
“आपुली आपण करा सोडवण। संसार बंधन तोडा वेगी।।”
हा संदेश प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या आत्मशोधासाठी आणि संसाराच्या बंधनातून मुक्त होण्यासाठी प्रेरित करतो. त्यांनी भक्ती, ज्ञान आणि योग यांचा समन्वय साधून मानवाला आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग दाखवला.
संत ज्ञानेश्वर महाराज यांची जयंती हा केवळ एक धार्मिक उत्सव नसून, त्यांच्या विचारांचा, साहित्याचा आणि सामाजिक समतेच्या संदेशाचा उत्सव आहे. त्यांचे कार्य आणि शिकवण आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देत आहे. आळंदी येथील त्यांचे समाधीस्थान आणि पंढरपूरची वारी यामुळे त्यांचा वारसा जिवंत आहे. ज्ञानेश्वर माऊलींची जयंती ही भक्ती, ज्ञान आणि समतेच्या मूल्यांना पुन्हा एकदा उजागर करते.
